سنجش بنيادهاي نظري و مواد اعلاميه جهاني حقوق‌بشر با مباني و آموزه‌هاي قرآن و نهج‌البلاغه

فهرست

 

عنوان صفحه

 

گفتار اول: کلیات پژوهش

فصل اول كليات پژوهش ................................................................................................................... 2

طرح پژوهش......................................................................................................................................2

سؤال اصلي....................................................................................................................................... 6

سؤالات فرعي................................................................................................................................... 6

فرضيه.................................................................................................................................................. 6

تعريف عملياتي................................................................................................................................. 7

حقوق‌بشر ..................................................................................................................................7

حق الله ......................................................................................................................................7

حق الناس...................................................................................................................................7

هدف پژوهش....................................................................................................................................8

حدود و نقطه تمركز پژوهش............................................................................................................ 8

روش گردآوری اطلاعات.................................................................................................................. 8

پيشينه موضوع پژوهش..................................................................................................................... 8

سازماندهی پژوهش.......................................................................................................................... 10

فصل دوم مباحث نظري پژوهش...................................................................................................... 11

تعريف حقوق‌بشر............................................................................................................................ 11

خاستگاه‌هاي نوین حقوق‌بشر.......................................................................................................... 12

دین.............................................................................................................................................12

حقوق طبیعی................................................................................................................................ 14

نظریه حقوق موضوعه: اقتداردولت............................................................................................... 17

مارکسیسم................................................................................................................................... 18

مکتب جامعه شناختی................................................................................................................... 20

مکتب اصالت فایده..................................................................................................................... 21

اهميت حقوق‌بشردر دنياي معاصر.................................................................................................. 23

 

گفتاردوم: خاستگاه حقوق‌بشر غربي

فصل اول: خاستگاه حقوق‌بشرقبل رنسانس............................................................................... 27

حقوق‌بشر در يونان باستان........................................................................................................ 32

حقوق‌بشردر روم باستان........................................................................................................... 32

سيسرون.................................................................................................................................. 32

سنكا....................................................................................................................................... 34

حقوق‌بشردرقرون وسطي........................................................................................................ 36

سنت‌آگوستين......................................................................................................................... 37

توماس آكوئيـناس................................................................................................................... 39

فصل دوم: خاستگاه حقوق‌بشر بعد از رنسانس......................................................................... 42

مكتب حقوق طبيعي.................................................................................................................. 43

آلتوسيوس.............................................................................................................................. 44

گروسيوس.............................................................................................................................. 46

پوفندرف................................................................................................................................. 48

حقوق‌بشردرانديشه اصحاب قرارداد..........................................................................................50

هابز........................................................................................................................................ 51

جان لاك................................................................................................................................... 54

منتسکیو................................................................................................................................... 57

ژان ژاك روسو........................................................................................................................ 59

حقوق‌بشردرآرائ متفكران قرن نوزدهم.......................................................................................... 62

كانت.........................................................................................................................................63

فصل سوم: تجلي حقوق‌بشر دراعلاميه‌ها وضمانت‌نامه هاي حقوقي............................................69

انقلاب انگلستان (1688) ................................................................................................................. 70

انقلاب آمريكا (1776) .................................................................................................................... 71

انقلابفرانسه (1789) .................................................................................................................... 73

فصل چهارم: تحولات حقوق‌بشر در قرن بيستم............................................................................. 76

تشكيل سازمان ملل متحد................................................................................................................ 78

اعلاميه جهاني حقوق‌بشر................................................................................................................. 79

ميثاق بين‌المللي حقوق مدني و سياسي و ميثاق بين‌المللي حقوق اقتصادي و اجتماعي و فرهنگي......81

نهادهاي فرعي بين‌المللي مدافع حقوق‌بشر...................................................................................... 83

جمع‌بندي........................................................................................................................................ 85

 

 

گفتار سوم: خاستگاه حقوق‌بشر اسلامی

فصل اول: حقوق‌بشر در رويكرد سنتي........................................................................................... 89

بررسي آراءآيت ‌الله ‌جوادي آملي................................................................................................... 92

انسان‌شناسي و حقوق‌بشر............................................................................................................... 93

محورهاي سه‌گانه انسان شناسي...................................................................................................... 93

هويت وجايگاه انسان..................................................................................................................... 94

اعلاميه جهاني حقوق‌بشر............................................................................................................... 94

انسان از شناخت خود ناتوان است................................................................................................. 95

تعلق به ماده مانع از تدوين حقوق‌بشراست ................................................................................. 95

درمسائل اعتقادي نمي‌توان به علم و سيره عقلاء اكتفا نمود..........................................................96

انسان‌ها از خودمحوري و هواي نفس مصون نيستند ........................................................................ 96

انسان نمي‌تواند معيار «نظام احسن»باشد ...................................................................................... 96

معرفت شناسي و حقوق‌بشر............................................................................................................ 97

عقل و مسئله استنباط حقوق‌بشر..................................................................................................... 98

بررسي آراء علامه محمدتقي جعفري........................................................................................... 100

جمـع‌بندي..................................................................................................................................... 104

فصل دوم: حقوق‌بشر در رويكرد مدرن ......................................................................................... 105

بررسي آراء مجتهدشبستري.......................................................................................................... 106

بررسي آراء محسن کدیور............................................................................................................. 111

بررسی آراء عبدالکریم سروش...................................................................................................... 115

جمع‌بندي....................................................................................................................................... 121

فصل سوم: حقوق‌بشر در قرآن و نهج‌البلاغه.................................................................................. 124

اصول حقوق‌بشر در نهج‌البلاغه....................................................................................................... 125

ماده اول........................................................................................................................................ 125

آزادگي بشر.............................................................................................................................. 125

كرامت انسان.......................................................................................................................... 126

تساوي حرمت........................................................................................................................ 127

صلح ...................................................................................................................................... 127

ماده دوم..... .................................................................................................................................. 129

حقوق‌بشر.............................................................................................................................. 129

تساوي حقوق. ........................................................................................................................ 131

ماده سوم....................................................................................................................................... 132

حق حيات.............................................................................................................................. 132

حق آزادي.............................................................................................................................. 132

حق امنيت............................................................................................................................... 134

ماده چهارم.................................................................................................................................... 136

نفي بردگي.............................................................................................................................. 136

ماده پنجم....................................................................................................................................... 139

نفي خشونت........................................................................................................................... 139

ماده ششم....................................................................................................................................... 142

شخصيت حقوقي انسان........................................................................................................... 142

ماده هفتم....................................................................................................................................... 144

عدالت...................................................................................................................................... 144

نفي تبعيض.............................................................................................................................. 147

نفي برتري جنسيتي(تبعيض جنسيتي)...................................................................................... 147

ماده هشتم...................................................................................................................................... 148

حق دعاوي............................................................................................................................... 148

ماده نهم.......................................................................................................................................... 150

نفي مجازات غير قانوني............................................................................................................ 150

ماده دهم........................................................................................................................................ 151

تساوي در حقوق قضايي........................................................................................................... 151

ماده یازدهم.................................................................................................................................... 154

اصل برائت................................................................................................................................ 154

ماده دوازدهم................................................................................................................................. 155

قلمرو دولت............................................................................................................................. 155

حفظ حريم خصوصي............................................................................................................... 156

منع استراق سمع........................................................................................................................ 157

منع كمين نشيني وتجسس....................................................................................................... 158

ماده سیزدهم.................................................................................................................................. 158

حق انتخاب محل اقامت............................................................................................................ 158

ماده چهاردهم................................................................................................................................. 159

ماده پانزدهم................................................................................................................................... 160

ماده شانزدهم.................................................................................................................................. 161

ماده هفدهم.. ............................................................................................................................... 163

حق مالكيت................................................................................................................................. 163

ماده هیجدهم................................................................................................................................ 165

آزادي فكر و عقيده...................................................................................................................... 165

ماده نوزدهم.................................................................................................................................. 169

آزادي انتقاد................................................................................................................................. 169

ماده بیستم..................................................................................................................................... 172

ماده بیست و یکم...... ................................................................................................................... 173

حق تعيين سرنوشت................................................................................................................... 173

ماده بیست ودوم........................................................................................................................... 175

حق امنيت................................................................................................................................... 175

ماده بیست و سوم........................................................................................................................ 176

حق كار....................................................................................................................................... 176

ماده بیست و چهارم...................................................................................................................... 178

حق تفريح................................................................................................................................... 178

ماده بیست و پنجم........................................................................................................................ 178

حق تأمين اجتماعي.................................................................................................................... 179

ماده بیست و ششم......................................................................................................................... 182

حق تعليم وتربيت....................................................................................................................... 182

ماده بیست و هفتم.......................................................................................................................... 183

ماده بیست و هشتم......................................................................................................................... 183

حق داشتن نظام سياسي.............................................................................................................. 183

ماده بیست و نهم........................................................................................................................... 184

تعهد و مسئوليت متقابل.............................................................................................................. 184

ماده سی‏ام..................................................................................................................................... 186

 

گفتار چهارم: نتیجه‌گیری

نتیجه‌گیری....................................................................................................................................... 188

پی‌نوشت قرآن و نهج‌البلاغه............................................................................................................. 199

کتابنامه ............................................................................................................................................ 215

 

 

 

چکیده

امروزه يكي از موضوعات مهم مورد توجه در عرصه بين‌الملل، مقوله حقوق‌بشر است كه حساسيت بسياري نسبت به رعايت آن وجود دارد. در بسياري از كشورها، نهادها و كميته‌هايي براي پيگيري اين موضوع در نظر گرفته شده است. حقوق‌بشر يكي از مفاهيم كليدي حقوق بين‌الملل است.از جمله باورهای جهان‌شمول این است كه انسان داراي حقوقی است که دانستن و رعایت و اجرای آنها می‌تواند زندگی موفق و سعادت‌آمیزی برای او داشته باشد، حقوق‌بشردر سطوح ملي و بين‌المللي، متوجه حمايت از افراد بشر در مقابل رنج‌ها و مشقات ساخته دست انسان‌ها و موانع قابل اجتنابي است كه از طريق اعمال محروميت، بهره‌كشي، اختناق، ‌آزار و اذيت و كليه اشكال سوء رفتار توسط گروه‌هاي سازمان‌يافته و قدرتمندي از انسان‌ها بوجود ‌آمده‌است. در جهان اسلام نيز از ابتداي ظهور اسلام، مسلمان‌ها دغدغه حقوق‌بشر را داشته‌اند هر چند بيان اين مقوله در قالب مقولاتي ديگر همچون حق‌الناس بيان شده است. در اسلام، بشر هم موضوع حق و هم موضوع تكليف قرار مي‌گيرد و تازه همان تكليف هم در بخشي كه مرتبط با حق الناس- در برابر حق الله است- مستلزم رعايت حقوق ديگران است، به اين معنا كه تكليف يك نفر، براي نفر دوم ايجاد حق مي‌كند و در واقع با بسط دامنه حق‌الناس در انديشه اسلامي ما مي‌توانيم به مقوله حقوق‌بشر برسيم. كرامت انسان در اسلام بسيار مهم است در طول چهارده قرن گذشته فقهاي اسلامي هر كدام به نوعي راجع به حقوق‌بشر بطور مستقيم يا غيرمستقيم بحث‌هايي را مطرح كرده‌اند، كتاب‌ها و مقالاتي را به نگارش در آورده‌اند، اما از آنجا كه مهم‌ترين اسناد ديني در اسلام بويژه از نظر مذهب شيعه قرآن و نهج‌البلاغه است آنچه كه در اين پژوهش براي ما حائز اهميت است، اين است كه ببينيم چه تفاوت‌هاي بنيادي و معرفت‌شناختي بين ديدگاه‌هاي غربي نسبت به حقوق‌بشر با ديدگاه‌هاي اسلامي به مسئله حقوق‌بشر وجود دارد؟ به همين جهت اسناد رسمي حقوق‌بشر در دنياي غرب مثل اعلاميه استقلال آمريكا و اعلاميه انقلاب كبير‌فرانسه را به عنوان اسناد غربي در حقوق‌بشر با مباني ديني بويژه آيات قرآن و نهج‌البلاغه مقايسه مي‌كنيم.

کلیدواژه: حقوق بشرغربي، حقوق‌بشر اسلامي، حقوق‌بشردر قرآن، حقوق‌بشردر نهج‌البلاغه

 

كليات

 

طرح پژوهش

 

امروزه يكي از موضوعات مهم مورد توجه در عرصه بين‌الملل، مقوله حقوق‌بشر است كه حساسيت بسياري نسبت به رعايت آن وجود دارد. در بسياري از كشورها، نهادها و كميته‌هايي براي پيگيري اين موضوع در نظر گرفته شده است. حقوق‌بشر يكي از مفاهيم كليدي حقوق بين‌الملل است. سالهاست كه مجادلات سياسي و رسانه‌اي فراواني ميان كشورهاي غربي و اسلامي بر سر حقوق‌بشر در جريان است. هر يك از آنها يكديگر را به نقض حقوق‌بشر متهم مي‌كنند. اين امر نشان دهنده اهميت مقوله حقوق‌بشر است، به خصوص كه كشورهاي بزرگي مانند آمريكا و كشورهاي غربي همواره از حربه حقوق‌بشر برعليه كشورهاي ديگر از ‌جمله كشورهاي جهان سوم استفاده مي‌كنند.

از آنجائي كه دين اسلام بعنوان يكي از اديان آسماني كه به مسئله انسان و حقوق انسان بهاي زيادي مي‌دهد و با توجه به اينكه كشورها و ملت‌هاي اسلامي، مسئله حقوق‌بشر را بعنوان يكي از دغدغه‌هاي مهم خودشان مطرح مي‌كنند و متقابلاً دنياي غرب را به نقض حقوق‌بشر متهم مي‌كنند، سؤالي كه اينجا مطرح مي‌شود اين است كه در واقع چه نسبتي بين ديدگاه‌هاي اسلامي نسبت به مسئله حقوق‌بشر با ديدگاه‌هاي غربي نسبت به حقوق‌بشر وجود دارد؟

نگاهي به سير تحول مفهوم حقوق‌بشر نشان مي‌دهد كه از‌ ديرباز متفكران و انديشمندان شرق و غرب به اين مقوله انديشيده و آثاري را در اين زمينه خلق كرده‌اند. نخستين گروهي كه به صورت جدي مسئله حقوق‌بشر و حقوق طبيعي انسان را مطرح كردند رواقيون بودند. آنها آدميان را اعضاي جامعه يگاني جهاني و همسان و برابر با يكديگر مي‌شناختند و نيز معتقد بودند كه همه انواع بشر بطور مساوي مي‌توانند كمال يابند و در بين آنها هيچ‌گونه امتياز فطري وجود ندارد، اما تنها فرزانگان اين حقيقت را مي‌فهمند و مي‌دانند و هم ايشانند كه خود را شهروندان جهان مي‌دانند. شهر ايشان به بخشي از جهان محدود نمي‌شود، بلكه خود جهان است، شهري است كه در آن حق و حقيقت حكومت جهاني دارد. همه مردمان از هر طبقه و مليت به اين ميهن بزرگ تعلق دارند و به اين اعتبار كه داراي خردند و در فضيلت همه با هم برابرند (سيمبر،1383: 2).

بعدها ديدگاه‌هاي حقوق طبيعي رواقيون به امپراتوري رم منتقل شد و در ميان فلاسفه و متفكران آن ديار نيز طرفداران زيادي پيدا كرد. بطوري‌‌ كه، سيسرون در كتاب معروف خود در باب جمهوريت مي‌نويسد:

"قانون واقعي، مبتني بر عقل سليم ، موافق با طبيعت، ناقد درهمه جا، ثابت و جاويدان وجود دارد كه بايد بر فرامين آن گردن نهاد. اين قانون منبعث از نهاد الهي است لذا نمي‌توان پيشنهاد لغو آن را داد. مجاز به انحراف از آن نيستيم... در رم و آتن يكي است و از امروز به فردا تغيير نمي‌كند... هر كس از آن اطاعت نكند، از خويشتن خويش گريخته و فطرت انساني را ناديده گرفته است" (سيمبر،1383: 4).

بعدها كه آيين مسيحيت قوت گرفت، حقوق طبيعي از رونق افتاد و حقوق الهي جانشين انديشه حقوق طبيعي شد. از انديشمندان اين دوره مي‌توان به سنت‌آگوستين، سنت‌آكوئيناس اشاره داشت. سنت‌آگوستين معتقد بود تنها نيروي روحاني است كه مي‌تواند عدالت را برقرار سازد، اين نيرو مستقل و جدا از دولت است. اما در دوره جديد بعد از رنسانس، به تدريج عده‌اي از متفكران و انديشمندان براي مبارزه با استبداد به حربه حقوق طبيعي و حقوق‌بشر متوسل شدند. بنابراين، حقوق طبيعي و حقوق‌بشر ابزاري شد براي انديشمندان قرن شانزدهم به بعد كه بتوانند جلوي دخالت‌هاي بي‌حد و حرص دولت‌ها را در امور خودشان بگيرند. بعدها افرادي مانند هابز، لاك، روسو، مونتسكيو هر كدام به نوعي بر طبيعي بودن حقوق انسان تأكيد داشتند و به دوراني كه دوران اوليه زندگي بشر ناميده مي‌شود اشاره مي‌كنند كه در واقع، انسان‌ها آزاد بودند و دولت و قانوني وجود نداشت و انسان براساس حقوق طبيعي زندگي مي‌كرد تا اينكه دولت‌ها بوجود آمدند. با بوجود آمدن دولت‌ها، مانع بزرگي در مسير برخورداري انسان‌ها از حقوق طبيعي پديد آمد.

بعضي از انديشمندان مانند هابز تأكيد مي‌كردند در زندگي انسان‌ها، امنيت اولويت دارد و تنها دولت برآمده از قرارداداجتماعي است كه مي‌تواند جلوي هرج ‌و مرج و تعدي را بگيرد. طبق اين قرارداد هركس سهم حاكميت خود را به فرمانروا مي‌بخشيد و از استقلال خود كه مولود طبيعت است چشم مي‌پوشد تا فرامانروا نظم و قاعده‌اي را در رابطه بين افراد جامعه وضع و اجرا كند. اما در اين بين فلاسفه بشردوستي مانند جان لاك نهايت سعي خود را در تبيين حقوق طبيعي بكار بردند. لاك معتقد بود كه دولت بايد در چهارچوب حقوق طبيعي عمل كند، چرا كه طبيعت به انسان حقوقي داده است كه به هيچ عنوان قابل سلب شدن نيست، مانند حق حيات، حق آزادي و... .

بعدها انديشه حقوق طبيعي در نزد متفكراني مانند كانت وارد مرحله جديدي شد. در واقع، فلسفه حقوق‌بشر تأثير پذيرفته از تعاليم كانت است آنجا كه وي بر خودمختاري انسان‌ها تأكيد فراوان دارد و مي‌گويد انسان قابليت گزينش و تصميم‌گيري عقلاني را دارد و ديگر جانوران چنان نيستند. پس انسان مستحق فضيلت، شرف و كرامت است كه او را از ديگر موجودات ممتاز مي‌گرداند، امتياز انسان با انسانيت اوست (موحد،1382: 6).

به اين ترتيب بود كه حقوق‌بشر در دوره جديد با پيدايش مكتبي با عنوان مكتب «ليبراليسم» به‌عنوان يكي از مسائل مهم بشري در دنياي غرب تبديل شد. حربه حقوق طبيعي و حقوق‌بشر بود كه مردم توانستند در دنياي غرب نظام‌هاي استبدادي را واژگون كنند. بنابراين تلاش براي رسيدن به حقوق‌بشر در دنياي غرب يك تلاش طولاني مدت بود. تجلي عيني انديشه‌هايي كه در بالا بيان شد، اعلاميه‌هاي حقوق‌بشر در كشورهاي مختلف است. اين اعلاميه‌ها در پي آن بودند كه قدرت حاكمان را در حيطه حقوق افراد متوقف كنند و حرمت قلمرو حقوق فردي و آزادي‌هاي عمومي در جهت سعادت انسان‌ها را تضمين كنند. مهمترين اين اعلاميه‌ها بدين قرار است:

1- منشوركبير 1215 و اعلاميه درخواست حقوق 1689 در انگلستان

2- اعلاميه حقوق دولت ويرجينيا در 1776 و اعلاميه استقلال ايالات متحده امريكا در 1776

3- اعلاميه حقوق‌بشر و شهروند انقلاب كبير فرانسه در 1789

4- سرانجام در تاريخ 10 دسامبر سال 1948 اعلاميه جهاني حقوق‌بشر به تصويب سازمان ملل رسيد و اين روز بعنوان روز حقوق‌بشر درجهان نامگذاري شد (هاشمي، 1384: 92).

بنابراين از دير باز مسئله حقوق‌بشر يكي از مسائل بسيار مهم در دنياي غرب بوده است.

در جهان اسلام نيز از ابتداي ظهور اسلام، مسلمان‌ها دغدغه حقوق‌بشر را داشته‌اند هر چند بيان اين مقوله در قالب مقولاتي ديگر همچون حق‌الناس بيان شده است. در اسلام، بشر هم موضوع حق و هم موضوع تكليف قرار مي‌گيرد و تازه همان تكليف هم در بخشي كه مرتبط با حق الناس- در برابر حق الله است- مستلزم رعايت حقوق ديگران است، به اين معنا كه تكليف يك نفر، براي نفر دوم ايجاد حق مي‌كند و در واقع با بسط دامنه حق‌الناس در انديشه اسلامي ما مي‌توانيم به مقوله حقوق‌بشر برسيم.

كرامت انسان در اسلام بسيار مهم است در طول چهارده قرن گذشته فقهاي اسلامي هر كدام به نوعي راجع به حقوق‌بشر بطور مستقيم يا غيرمستقيم بحث‌هايي را مطرح كرده‌اند، كتاب‌ها و مقالاتي را به نگارش در آورده‌اند، اما از آنجا كه مهم‌ترين اسناد ديني در اسلام بويژه از نظر مذهب شيعه قرآن و نهج‌البلاغه است آنچه كه در اين پژوهش براي ما حائز اهميت است، اين است كه ببينيم چه تفاوت‌هاي بنيادي و معرفت‌شناختي بين ديدگاه‌هاي غربي نسبت به حقوق‌بشر با ديدگاه‌هاي اسلامي به مسئله حقوق‌بشر وجود دارد؟ به همين جهت اسناد رسمي حقوق‌بشر در دنياي غرب مثل اعلاميه استقلال آمريكا و اعلاميه انقلاب كبير‌فرانسه را به عنوان اسناد غربي در حقوق‌بشر با مباني ديني بويژه آيات قرآن و نهج‌البلاغه مقايسه مي‌كنيم.

 

سؤال اصلي

سوال اصلي اين پژوهش عبارت است از اينكه بين بنيادهاي نظري و مواد اعلاميه جهاني حقوق‌بشر با مباني و آموزه‌هاي قرآن و نهج‌البلاغه چه نسبتي وجود دارد؟

 

سؤالات فرعي

براي تبيين بهتر موضوع پژوهش سؤال اصلي را مي‌توان به سؤالات فرعي زير تجزيه نمود:

1- ديدگاه اسلام نسبت به حقوق‌بشر چيست؟

2- آياتي كه در قرآن درباره حقوق‌بشر آمده كدام است؟

3- چه مباحثي در نهج البلاغه از حقوق‌بشر مطرح شده است؟

4- مباني معرفت شناختي حقوق‌بشر از نگاه غربي كدام است؟

5- مباني معرفت شناختي حقوق‌بشر از نگاه اسلامي كدام است؟

 

فرضيه

با توجه به اينكه تحقيق جنبه توصيفي دارد نياز به ارائه فرضيه نمي‌باشد.

 

 

 

 

تعريف عملياتي:

حقوق بشر:

1- کانت این گونه تعریف می‌کند:

حقوق مجموعه شرایطی است که درنتیجه آن اختیار هرکس با اختیار دیگران جمع می‌شود (قرباني، 1384: 14).

2- حقوق بشر در سطوح ملي و بين‌المللي، متوجه حمايت از افراد بشر در مقابل رنجها و مشقات ساخته دست انسان‌ها و موانع قابل اجتنابي است كه از طريق اعمال محروميت، بهره‌كشي، اختناق، ‌آزار و اذيت كليه اشكال سوء رفتار توسط گروه‌هاي سازمان يافته و قدرتمندي از انسان‌ها بوجود ‌آمده‌ است (آقايي، 1376: 3).

حق الناس:

حق‌الناس یک اصطلاح فقهی خاص در ابواب قضا، شهادت و حدود است. در لغت به معنای «حق مردم» می‌باشد و در کنار حق‌الله، اساس حقوق اسلامی را تشکیل می‌دهد. حق الناس حقوقی است که افراد در مقابل سایر افراد جامعه برگردن دارند. مانند بازگرداندن قرض، عذرخواهی و جلب رضایت در قبال اشتباهات و زیانهایی که به آنها رسانده و همچنین حسن‌ظن به ایشان (كديور،1387: 75).

حق الله:

حق‌الله، حق اضافه به جاعل است. حق‌الناس نیز مانند حق‌الله، توسط خداوند جعل شده و فقط امر آن به مردم سپرده شده ‌است. بر مبنای اعتقادات اسلام حق‌الناس از حق‌الله مهم‌تر است. و پاسخ دادن حق‌الناس در روز قیامت دقیق‌تر از پاسخ دادن به حق‌الله ‌است. چرا که خداوند حق خود را می‌بخشد ولی حق مردم را باید صاحبان آن (مردم) ببخشند (كديور، 1387: 77).

 

 

 

هدف پژوهش:

با توجه به اين مطلب كه هدف پژوهش رفع خلأ و كاستيهاي موجود در آثار قبلي است در اين پژوهش سعي مي‌شود تا با مطالعه قرآن و نهج‌البلاغه و متن اعلاميه جهاني حقوق‌بشر به تطبيق اين دو بپردازم و نقاط اشتراك و افتراق آن را در اين پژوهش بيان كنم.

 

حدود و نقطه تمركز پژوهش:

پژوهش حاضر از نظر موضوعي مباني نظري اعلاميه جهاني حقوق‌بشر و مصاديق آن در قرآن و نهج‌البلاغه، و از نظر زماني از يونان باستان تاكنون مي‌باشد.

 

روش گردآوری اطلاعات:

در این پژوهش با توجه به ماهیت موضوع، از روش کتابخانه‌ای برای جمع آوری اطلاعات استفاده می‌شود، و طی آن با استفاده از منابع مکتوب مانند کتب، مجلات علمی، پایان نامه‌ها، گزارشات و شبکه جهانی اینترنت، و ... نسبت به گردآوری اطلاعات اقدام خواهد شد.

 

پيشينه موضوع پژوهش:

در زمينه حقوق‌بشر غربي و ديدگاه اسلام نسبت به حقوق‌بشر كتاب و مقالات زيادي نوشته شده كه برخي از آنها مورد بررسي قرار مي‌گيرد:

دكتر سيد محمد قاري سيد فاطمي در كتابش «حقوق‌بشر در جهان معاصر» مقوله حقوق‌بشر را در سه دفتر كلي بررسي كرده است. دفتر اول به مباحث نظري حقوق‌بشر مي‌پردازد. دفتر دوم نظام هنجاري حقوق‌بشر بين‌المللي را مورد بررسي قرار داده و دفتر سوم رابطه اسلام و حقوق‌بشر معاصر و نيز چالش‌ها و عكس‌العمل‌هاي پيش روي آن را مورد بحث قرار داده است. اگر چه در مباحث اين كتاب اشاراتي در مورد مباحث نظري حقوق‌بشر، نظام هنجاري و رابطه اسلام و حقوق‌بشر شده اما از بررسي تطبيقي بنيادهاي نظري حقوق‌بشر و رابطه آن به قرآن و نهج‌البلاغه سخن به ميان نيامده است.

امير ساعدوكيل در كتاب «حقوق‌بشر، صلح و امنيت بين‌المللي» در اين مجموعه تلاش دارد تا با بازشكافي عناصر اصلي «حقوق‌بشر» و «صلح و امنيت بين‌المللي» ارتباط بين آن دو را از رهگذر بررسي تاريخي دريابد وضمن اذعان به گوناگوني نظرات پيرامون حقوق‌بشر و حفظ صلح و امنيت بين‌المللي سعي مي‌نمايد از پيوند آن دو و تأثير يكي بر ديگري پرده بردارد. وي با بيان نظريه «صلح به مثابه يك ارزش» و «امنيت به مثابه يك سيستم» درصدد يافتن ارتباط آن دو با حقوق‌بشر است و در اين راستا به تئوري‌هاي مختلف از جمله «تئوري امنيت انساني» شامل امنيت سياسي، امنيت اقتصادي و اجتماعي، امنيت فرهنگي و امنيت زيست محيطي استناد مي‌جويد. در اين كتاب مؤلف با اينكه مبحث حقوق‌بشر را مورد بررسي قرار داده و ليكن در هيج جاي كتاب به بررسي تطبيقي حقوق‌بشر با قرآن و نهج‌البلاغه نپرداخته است.

كتاب «مباني حقوق‌بشر» به قلم مايكل فريدن ترجمه فريدون مجلسي متني تخصصي و كارشناسانه در مورد حقوق فردي و گروهي است كه برجسته‌ترين وجه آن در حقوق‌بشر متجلي مي‌شود. در اين كتاب به مفهوم حقوق، پيدايش حقوق در تفكر سياسي، ارزيابي حقوق طبيعي به عنوان الگو سرمشق حقوق‌بشر در عمل پرداخته شده است. بنابراين مي‌توان از اين كتاب در زمينه مباني حقوق‌بشر ياري جست، ولي در اين كتاب هيچ بحثي در مورد رابطه بنيادهاي نظري حقوق‌بشر با قرآن و نهج‌البلاغه به ميان نيامده است.

كتاب «حقوق‌بشر» به تدوين الهام شوشتري‌زاده، كه در آن به رويدادهاي و تحولات مربوط به حقوق‌بشر، معاهدات حقوق‌بشري، تحولات مربوط به نهادهاي منطقه‌اي و همچنين تحولات مربوط به حقوق‌بشر در آمريكا، اروپا، فلسطين، ايران و ساير كشورها پرداخته شده است. در اين پژوهش مي‌توان از مباحث پرداخته شده در اين كتاب سود جست ولي از آنجا كه به رابطه تطبيقي حقوق‌بشر با قرآن و نهج‌البلاغه نپرداخته، براي ياري رساندن به اين پژوهش كامل نمي‌باشد.

محمدرضا گلشن‌پژوه در كتاب «حقوق‌بشر در جهان: روندها، موردها و واكنش ها» به دو فرآيند تاريخي‌ و حقوقي در جهان‌شمولي حقوق‌بشر پرداخته. همچنين بررسي چالش‌هاي ديدگاه‌هاي جهانشمول و نسبت‌‌گرا ميان نسل‌هاي مختلف حقوق‌بشري، ارزيابي نگاه‌هاي متفاوت به اهميت حقوق سياسي و مدني نسبت به حقوق اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي و در نهايت بررسي مقاصد توسعه يافته در حمايت از حقوق‌بشر در اين كتاب مورد بررسي قرار گرفته است و نيز تلاش شده تا نوعي نگاه كاربردي به معاهدات مهم حقوق‌بشري، نهادهاي مختلف و همچنين رويه‌هاي موجود در اين نهاده انداخته شود اما هيچ بررسي تطبيقي دربارۀ بنيادهاي نظري حقوق‌بشر در قرآن و نهج‌البلاغه صورت نگرفته است.

 

سازماندهی پژوهش

در پژوهش حاضر تلاش شده تا با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و جمع‌آوری داده‌ها به صورت کتابخانه‌ای، به بررسی و سنجش بنيادهاي نظري و مواد اعلاميه جهاني حقوق‌بشر با مباني و آموزه‌هاي قرآن و نهج‌البلاغه پرداخته شود که شامل چهار گفتار به شرح ذیل می‌باشد.

در گفتار اول مفاهيم و مباحث نظري بحث خواهد شد. در گفتار دوم كه به سه فصل تقسيم يافته است خاستگاه حقوق‌بشر غربي مورد بررسي واقع خواهد شد كه در فصل اول اين گفتار خاستگاه حقوق‌بشر قبل از رنسانس و در فصل دوم خاستگاه حقوق‌بشر بعد از رنسانس و در فصل سوم حقوق بشر در اسناد و مدارک غربی بحث شده است. و اما در گفتار سوم اين پژوهش كه شامل سه فصل است خاستگاه حقوق بشر اسلامی مورد بررسي واقع شده كه در فصل اول حقوق بشر در رویکرد سنتی و در فصل دوم حقوق‌بشر در رویکرد مدرن و در فصل سوم حقوق بشر در قرآن، سنت نبوی و نهج‌البلاغه مورد بحث واقع شده است. و در نهايت گفتار چهارم به بررسي و تطبيق يافته‌ها و نتيجه‌گيري اختصاص يافته است.